نقد خام فیلم «مادر!» (!Mother)

در این پست به نقد اجمالی فیلم «مادر!» جدیدترین ساخته آرنوفسکی خواهم پرداخت.

"مادر!" چه قدر فیلم بد و آشفته‌ای است، مضمون زده و بسیار فریبکار، برای حمله به مغزهای رقیق و فلسفی‌زده مخاطبانی که دنبال نماد و نشانه می‌گردند.

در سینما اساسا فرامتن از متن برمیآید، به همان سادگی که کاشت باید از - و پس از - برداشت درآید، اما در فیلم مادرِ آرنوفسکی، مسیر دقیقا برعکس طی می‌شود یعنی فیلمساز به جای ساخت و جان بخشیدن به اثرش و سپس برداشتی - احیانا - فرایِ متن، با توسل به تزریق نماد و نشانه‌هایِ بیرون از دنیای فیلم - و همچنین دنیای ما - سعی در فلسفی‌نمایی دارد تا نگاشتی «از» سینما «به» فلسفه.

فیلم هر چیزی را به سان چیزی دیگر بیرون از دنیای خودش، نماد می‌گیرد نه آنکه چیزی که خودش بسازد و سپس احیانا برداشتی استعاری از آن داشته باشیم. مهمترین اشکال نیز عدم تشخص همین اجزای به اصطلاح نمادین است. مهم‌ترینش خانه است که - مثلا - نماد فرزندِ مادر است. خانه شخصیت نمی‌شود. تبدیلِ مکان به فضایی قابل حس و درک، و سپس شخصیت، میزانسن می‌خواهد. دوربین روی دست اساسا میزانسن نمی‌دهد چون نمی‌تواند. دوربین در اغلب موارد با زن خانه است و نه خانه‌اش، نه محیط و نه مکانی که تعلق به این زن داشته باشد، تعلقی که باید تعین یابد و سپس تشخص، و آنگاه نمادی و استعاره‌ای به عنوان فرزندِ این مادر، البته باز هم احیانا.

این میزان ناتوانی در دوربین، در فیلمنامه نیز وجود دارد. فیلمساز مشخص نیست در چه دنیایی زیست می‌کند که آدمهایش وحشی و ضدانسانند، دیوانه و اینچنین متعرض و گاه کمیک! اصلا به فرض هم باشند، فیلمساز کجای فیلم مختصات درستی از دنیای فیلم به ما می‌دهد؟ فیلم نه زمان دارد و نه مکانی معین، زمانش و مکانش بی‌هویت هستند و آدمهایش نیز؛ تا جایی که حرکات و رفتارهای عجیبِ آدمها در انتهای فیلم تا مرز رفتارهای زامبی‌طور پیش می‌رود و ناخواسته به جای ایجاد تنش و توهش، کمدی می‌شود. «فیلم» بیانیه و آگهی سیاسی یا فلسفی یا اخلاقی یا این و آن نیست. اینکه هر که هر برداشتی کند، متفاوت و در عین متعارض، نمیشود «فیلم». «فیلم» قصه دارد، سر دارد، ته دارد و این وسط سیری معین؛ و آدمهایی که قابل درکند و قابل تشخیص، فیلم کنش و واکنش است، از درون به برون و نه برعکس.

فیلم مادر در سینما زیست نمی‌کند بلکه ناشی از سرریز شدن عقده‌های ضدانسانیِ ذهن فیلمسازِ به اصطلاح متعرض - اعتراض به چی؟ - است و تلاش ابلهانه‌ای برای الصاقِ نماد و نشانه‌های غیرسینمایی به مدیوم سینما. فیلمساز اساسا پشت دوربین نیست، جلوی دوربین است، خودش حرف می‌زند، فیلمش اما قاصر است، از بیان و از نمایش، سرگرم کردن پیشکش.